Layo-An

“An tawo kun dai pa andam mabalik

maski sa anong kamugtakan

mahiling lang kan saiyang namomutan.”

                Kan enot na panahon igwang mag-agom na nag-eerok sa sarong baryo, digdi sa satuyang banwaan. An ngaran si Molayo asin si Basing. May duwa sindang aki, si Poray asin si Takoy. An pamilyang ini  mga mabubuot, mahihigos asin mga matinabang na tawo. Dawa nagtitios sinda  nagigibo pa giraray sindang paagi na mapaogma an saindang pamilya.

            Sarong aldaw  igwang nag-abot sa saindang harong, “Tok! Tok! Tok! … Marhay na aldaw po!, Tok! Tok! Tok! Marhay na aldaw po!” … Si Basing nagdungaw asin nahiling an nagaapod,  ini sarong gurang na babaye. “Ano po an tuyo nindo”, hapot ni Basing. “Pwede daw ako maghagad nin tubig?”, “Paha-paha na kaya ako”, sabi kan gurang. “Ah, iyo po. Dagos na po kamo.” An gurang nagdagos asin  naglaog sa harong. “Salamat ‘Ne!”, dai naghaloy nagbalik si Basing sa gurang na babaye, saka tinawan kan hinahagad na tubig. Nagurulay-ulay sindang duwa, asin pighapot ni Basing kun sain siya hale. Nadangog kan agom niyang si Molayo an pag-uulay kan duwa, kaya nagrani siya. “Tagasain po kamo? ta harayuon na inabot nindo. Mabanggi na pati sabi ni Molayo.”  “Pwede daw ‘Noy na makiturog ako ngunyan na banggi? Asin mahagad man akong dikit na pagkakan ta gutom na ‘kong maray.” “Ah, iyo po.” simbag ni Molayo. An kagharong, sibot sa mga gigibuwon kaya nagpaaram muna duman sa bisita na maggibo muna sinda kan mga kaipuhan gibuhon sa harong. Pagkatapos, na maggibo an mga gigibuhon inasikaso nanggad ni Basing an gurang. Inasikaso an tuturugan kaini asin tinawan niya ini nin bado na pamribay sa pagturog.

Bago pa man suminirang an saldang naghale na an gurang sa harong ninda Basing asin Molayo. Pero bago ini naghale, nagwalat ini nin sarong surat. Kan suminirang na an saldang, namata na an mag-agom, asin dinumanan tulos si bisita nindang gurang, para ini magpamahaw. Pero, nabigla sinda kan mahiling nindang mayo na sa tinuturugan kaini an gurang. “Haen na daw si Lola?” hapot ni Basing. “Lola? Lola?” apod ni Basing sa laog asin sa luwas kan saindang harong. Pinagharanap ninda sa palibot kan saindang harong pero dai na ninda mahanap an gurang.

            Sarong aldaw, namasdan ni Basing na mabublay si Molayo. Hinapot ni Basing, “Agom, may namamatean ka?” si Molayo nagsimbag, “Mayo! Mayo man!” “Pero, garu igwa?” sabi ni Basing. Nag-agi an pirang aldaw narisa ni Basing na igwang naglalataw sa hawak kan agom niya na mga saradit na bilog. “Ano iyan?” hapot ni Basing. “Mga ano ini?” hapot man ni Molayo sa sadiri.Nagduman sinda sa parabulong, kaya pinag-tawanan ini kan iinumon na bulong.  Sarong banggi naghapot si Molayo sa sadiri, “Ano man daw talaga ini?”. Si Basing naghapot,”Dai ka daw nagkaigwang kaiwal o nakaanggutan?” “Mayo man”. Simbag ni Molayo. An mag-agom, naglakaw para maghanap giraraya kan parabulong. Pero mayo sindang mahanap. “Magpuli na sana kita?” sabi ni Basing. “Maray pa daw.”  sabi ni Molayo. “Baka mayo naman talaga ining bulong.” “Bayae, ta sa aga mahanap nanggad kita nin bulong para sa helang mong iyan.”  Iyo na sana an naitaram ni Basing sa makaherak na kamugtakan kan agom niyang si Molayo.

            Sarong aga, naisipan ni Molayo na maglakaw lakaw sa natad kan saindang harong. Abot sa nakalibot siya sa mga pagtaraid nindang harong. Igwang nakahiling saiya an sabi, “Rayo! Rayo!”. Nasusupog na siyang magpahiling asin mahiling kan tawo an hitsura niya. Ta an pirming nadadangog. “Rayo! Rayo! Rayo!” nagparahadit si lalaki sa kamugtakan.

            Sarong bangging matanga, turog na an saiyang pamilya. luhay- luhay siyang nagluwas sa harong, “Maray pang maghale na lang ako digdi sa harong, para dai na ninda ako pagparaisipon.” Sabi ni Molayo. Kaya dagos siyang naghale. Pagkaaga nahiling kan agom na babaye, na mayo na sa higdaan an agom niya. “Molayo? Molayo? Molayo?”. “Sain daw nagduman an taong iyan?’’ Sabi ni Basing. Nagluwas sa harong asin naghapot hapot siya sa mga pagtaraid. Pero mayong makapagtukdo saiya. Naghanap si Basing maski sa pagtaraid na lugar. Pero dai niya mahanap si Molayo. Kaya nagpuli nalang siya. Pag-abot sa harong nagparahibi si Basing.

            Pagkalipas kan pirang bulan, igwang nakapagsabing nasa sarong kubong nasa tahaw kan kaumahan an saiyang agom. Igwang nakahiling na tawo, na nagdedeliryo. Sinabi an hitsura kan tawo, kaya dali-daling dinumanan kan agom na si Basing. Pagkahiling sa tawo. “Ay si agom ko! si agom ko! agom ko! Ano ta binayaan mo kami kan mga aki mo?” pahibing sabi ni Basing. Kugos-kugos niya an maluyahon na si Molayo, sagkud dai naghaloy binawian na ini nin buhay. Dawa makulog sa buot niya an makaherak na pagkawara kan agom niya, nagdesisyon si Basing na ilubong na sana si Molayo sa lugar kun sain ini nagadan. Naaraman na gadan si Molayo, buminalik an gurang sa pamilya na nagpadagos sa iya sa saindang harong, asin sinabiwan si Basing na bumalik sa lulubngan pagkalipas kan kwarentang aldaw. Nagtaram an gurang na saro palan na albularyo. “May mahihiling kamong tanum na matubo sa daga na pinaglubngan ni Molayo. Ini saindong bantayan asin pangatamanon, para ini magdakula.  Pagkalipas nin kwarentang aldaw, an mag-ina nagbisita nanggad sa linubungan. Nagngalas sinda na talagang may nagtubong tanom sa lugar kun sain ninda ilinubong si Molayo.

Nag-agi an pirang bulan asin taon, an tanom naglalangkaw sagkud nagbubunga. Sabi ni Basing, si Molayo, ‘yan! Si ‘layo, ‘yan!” kaya an nakakahiling inaapod na layuyan. Saro pa sa nakapabigla sainda an hitsura kan mga bunga kaini na saradit asin birilog, kaya pinaghuhuna kan agom na si Basing na an mga bungang birilog ay kapareho kan mga birilog na bigla na sanang tuminubo sa hawak ni Molayo kaitong nabubuhay pa siya. Asin sinabi ni Basing sa mga tao sa pagtaraid, “Iyo iyan si Molayo, nagtutubo asin buminunga.” Dai naghaloy, an tanum na inapod na “layuyan”, naribayan na nin “Layo-An”.  Ini tuminubo sa tahaw kan kaumahan kaya pati an lugar na linubungan o tinubuan inapod naman Layo- An.  Sagkod ini sarong tanum na nagbubunga nin saradit asin bilog na kun kakanon maalsom, bilang paggirumdum sa pagmumundo sa pagkagadan ni Molayo, pero kun dugangan nin asin, ini nagiging masiramon.

Ginibo ni: Mrs. Marilyn B. Badian

San Isidro - Sta. Teresita Elementary School, Baao, Camarines Sur